Η Έκθεση Ιστορικής Μνήμης 1916 – 2011 εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβριο του 2018 σε χώρο δίπλα στο Κέντρο Υγείας Ραφήνας, στην περιοχή της Διασταύρωσης.

Η Διασταύρωση, όπως φανερώνει το όνομά της, είναι ένα σταυροδρόμι στο σημείο όπου τη λεωφόρο Μαραθώνος συναντούν, από τη μια πλευρά, ο δρόμος προς την ακτή και το λιμάνι της Ραφήνας και, από την άλλη πλευρά, ο δρόμος προς τις ιατρικές-νοσηλευτικές μονάδες στα υψώματα της Νταού. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία στη διάρκεια του 20ού αιώνα ευνόησαν την ανάπτυξη μιας σειράς παραγωγικών δραστηριοτήτων τεχνικού και βιοτεχνικού χαρακτήρα: ξυλοκάμινα, ασβεστοκάμινα, κεραμοποιεία, λιγνιτωρυχεία.

Τα κοιτάσματα του λιγνίτη, από τη δεκαετία του 1910 έως και τη δεκαετία του 1960, προσέλκυσαν το ενδιαφέρον επιχειρηματιών και εργατικού δυναμικού από διαφορετικά σημεία της επικράτειας – κυρίως από χωριά της Κύμης, από τη Σέριφο, αργότερα από την Κρήτη και αλλού. Σε επαφή με τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες που συνάντησαν στην περιοχή (Σαρακατσάνους ποιμένες, Τριγλιανούς πρόσφυγες κ.ά.) και φέρνοντας μαζί τους διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, οι λιγνιτωρύχοι διαμόρφωσαν σταδιακά έναν ιδιαίτερο μικρόκοσμο. Έχοντας μοιραστεί τη σκληρή δουλειά στα εργοτάξια, τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης, τα δραματικά γεγονότα και τις αντιστασιακές δράσεις στην Κατοχή, τις συλλογικές διεκδικήσεις, αλλά και τις οικογενειακές γιορτές και τα πάνδημα πανηγύρια τους, συγκρότησαν στη Διασταύρωση μια τοπική κοινότητα με δικά της χαρακτηριστικά και ιστορία.

Μάρτυρες αυτής της διαδρομής, του Κίτσου η Βρύση, με το καλύτερο νερό της περιοχής, και δύο ιστορικά νοσηλευτήρια: το επιβλητικό Σανατόριο Νταού Πεντέλης και οι νεότερες εγκαταστάσεις του Παιδοψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής.

Οι επισκέπτες της Έκθεσης Ιστορικής Μνήμης 1916 – 2011 έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με αντικείμενα και τεκμήρια που αναπτύσσονται σε τέσσερις θεματικές ενότητες:

Α. Τα λιγνιτωρυχεία και ο οικισμός της Διασταύρωσης

Β. Τα κεραμοποιεία της περιοχής

Γ. Το Σανατόριο Νταού Πεντέλης

Δ. Το Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής.

Στην παρούσα, ψηφιακή παρουσίαση της Έκθεσης Ιστορικής Μνήμης παρουσιάζονται αναλυτικά:

Α. Τα λιγνιτωρυχεία, οι εργασίες των εργατών στις στοές και των εργατριών στους πάγκους διαλογής, οι εργατικές διεκδικήσεις, οι επιχειρήσεις εκμετάλλευσης και οι αγοραστές του λιγνίτη, η ζωή στον οικισμό των λιγνιτωρύχων, τα καταλύματα, οι υποδομές, η καθημερινή αναψυχή και τα πάνδημα πανηγύρια – με έμφαση σε αντικείμενα και τεκμήρια που αναδεικνύουν πτυχές της αθέατης ιστορίας, του τρόπου ζωής και των δραστηριοτήτων που ανέπτυξαν οι οικογένειες των λιγνιτωρύχων μέσα στα χρόνια, διαμορφώνοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα της περιοχής. Ξεχωριστή μνεία γίνεται στις κακουχίες και τα δραματικά γεγονότα της Κατοχής, που σημάδεψαν τη μνήμη όσων τα έζησαν, καθώς και στον σημαντικό ρόλο που έπαιξαν οι τοπικές αντιστασιακές οργανώσεις.

Β. Τα κεραμοποιεία, που απασχόλησαν μέρος του τοπικού εργατικού δυναμικού, παράλληλα με τα λιγνιτωρυχεία, αλλά και αφού αυτά σταμάτησαν να λειτουργούν.

Γ. Το Σανατόριο Νταού Πεντέλης, η συμβολή του στην αντιμετώπιση της φυματίωσης, αλλά και στον αντιστασιακό αγώνα επί Κατοχής, και η προσφορά ιατρικών υπηρεσιών από στελέχη του στους κατοίκους της Διασταύρωσης. Τα αυθεντικά αντικείμενα της συλλογής πλαισιώνονται από φωτογραφικό υλικό, φωτίζοντας πτυχές της ζωής του σημαντικού αυτού νοσηλευτηρίου, που χαράχτηκε ως μια γκρίζα περιοχή στη συλλογική μνήμη, ενώ το κτίριό του, ερειπωμένο πια και εκτεθειμένο στη φθορά του χρόνου, στέκει σαν ένα παρηκμασμένο μνημείο τραυμάτων, αλλά και ελπίδων, του παρελθόντος.

Δ. Το Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, που διαδέχθηκε το Σανατόριο, ολοκληρώνοντας το μωσαϊκό της πολυτάραχης ιστορίας του παλαιού κτιρίου, το οποίο και έδωσε τη θέση του σε νεότερου τύπου εγκαταστάσεις.

Σκοπός της Έκθεσης Ιστορικής Μνήμης 1916 – 2011, όπως και της ψηφιακής παρουσίασής της, είναι να διαφυλάξει και να αναδείξει την ιστορία και τη μνήμη μιας ολόκληρης κοινότητας ανθρώπων οι οποίοι, μέσα από τη ζωή και την εργασία τους στον τόπο αυτό, άφησαν ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό αποτύπωμα στον χώρο και τον χρόνο. Επίσης, να διασώσει τεκμήρια της διαδρομής δύο νοσηλευτικών ιδρυμάτων με σημαντική προσφορά στην εποχή τους.

Η εξασφάλιση από τον Δήμο Ραφήνας – Πικερμίου μόνιμης στέγης για την έκθεση, και υποδομών για την υποδοχή επισκεπτών, φιλοδοξεί να καταστήσει ορατές αυτές τις μέχρι τώρα αφανείς για πολλούς πτυχές της ιστορίας της ανατολικής Αττικής, και να προσφέρει μια πλούσια δεξαμενή γνώσης, από τις παλιές προς τις νεότερες γενιές.

Η συλλογή

Τα εκθέματα που συγκροτούν την έκθεση για τους λιγνιτωρύχους της Διασταύρωσης είναι δωρεά της κυρίας Ευαγγελίας Τελάλη-Ταγλιόγλου, γόνου οικογένειας λιγνιτωρύχων, που με πάθος συλλέκτη συγκέντρωνε επί χρόνια αντικείμενα και τεκμήρια από το παρελθόν του οικισμού της Διασταύρωσης, εμπνέοντας και άλλους κατοίκους της περιοχής, που της εμπιστεύθηκαν φωτογραφικό υλικό, προσωπικά αντικείμενα, είδη οικοσκευής, εργαλεία και άλλα αντικείμενα, τα οποία μεγάλωσαν και εμπλούτισαν τη συλλογή.

Συντελεστές της έκθεσης & της ψηφιακής παρουσίασης

Η μόνιμη Έκθεση Ιστορικής Μνήμης 1916 – 2011 αποτελεί έργο του Δήμου Ραφήνας-Πικερμίου, επί δημαρχίας Ευάγγελου Μπουρνού, και υλοποιήθηκε με την υποστήριξη του Δ.Ο.Π.Α.Π. Ραφήνας – Πικερμίου και των εργαζομένων του.

Η έκθεση για τους λιγνιτωρύχους συγκροτήθηκε από τη δωρήτρια, κυρία Ευαγγελία Τελάλη-Ταγλιόγλου, και περιλαμβάνει την πλούσια συλλογή της από κειμήλια και τεκμήρια, με την προσθήκη και όσων παραχώρησαν, στην ίδια και στον Δήμο, άλλοι κάτοικοι της Διασταύρωσης και της Ραφήνας.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στις οικογένειες: Σταματίου Βεζύρη, Ειρήνης Γεωργάρα, Κωνσταντίνου Γεωργιάδη, Αικατερίνης Γκίκα, Ελευθέριου και Νίνας Γκίκα, Ελένης Γκούνα, Ιωάννη και Αφέντρας Δημά, Κωνσταντίνου Ηλιόπουλου, Αγγελικής Καπασσά, Βαρβάρας Καπασσά, Μαριγούλας Κατράκου, Νικόλαου Κατσαλή, Χρήστου Κολωναίρου, Παγιούλας Κραμάνου-Βλάχου, Ελισάβετ Μπάνου, Ιάκωβου Μπάνου, Ιωάννη και Μαρίας Μπάνου, Απόστολου Μπούσγα, Ελένης Παπακωνσταντίνου, Ελένης Ρόγγα, Δώρας Σκόρδου, Ιωάννη και Χριστίνας Σουλιώτη, Κωνσταντίνου και Ελένης Σπηλιώτη, Ακριβής Τελάλη, Ευανθίας Τελάλη-Πεταλούδη, Παναγιώτη Τελάλη, Κωνσταντίνου Τσιμπούρη, Γεώργιου Φρίγγη, Μάρως Φρίγγη.

Συντονισμός ψηφιακής παρουσίασης – Σύνθεση κειμένων

Βάσια Μαγουλά, ιστορικός τέχνης – μουσειολόγος

Επιστημονική εποπτεία – Γλωσσική επιμέλεια κειμένων

Άννα Μιχοπούλου, ερευνήτρια ιστορίας, επιστημονική συνεργάτρια Δήμου Ραφήνας

Το παρόν έργο πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την κυρία Άννα Μιχοπούλου, το πολύτιμο ερευνητικό έργο της οποίας αποτέλεσε τη βασική βιβλιογραφική αναφορά κατά τη σύνταξη των κειμένων για την ψηφιακή παρουσίαση της Έκθεσης Ιστορικής Μνήμης 1916 – 2011.

Βιβλιογραφία

Μιχοπούλου Άννα, «Ανακαλύπτοντας τα λιγνιτωρυχεία στη Διασταύρωση Ραφήνας», Ι΄ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής. Καλύβια Θορικού Αττικής 28 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 2002, Καλύβια Θορικού Αττικής 2004, σ. 345-376.

«Γνωριμία με τους Σαρακατσάνους της Ραφήνας και δύο επεισόδια ληστείας», ΙΒ΄ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής. Παλλήνη 30 Νοεμβρίου – 3 Δεκεμβρίου 2006, Καλύβια Θορικού Αττικής 2008, σ. 285-307.

«Ραφήνα και Τρίγλια. Χτίζοντας ένα γεφύρι από το Αιγαίο στην Προποντίδα», Θ΄ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, Λαύριο 13 – 16 Απριλίου 2000, Καλύβια Θορικού Αττικής 2008, σ. 253-276.

Στον συλλογικό τόμο Ραφήνα-Πικέρμι. Η μακραίωνη ιστορία του τόπου, κεφ. 5. «Τα “τζεφτλίκια” Πικερμίου και Ραφήνας. Από την Επανάσταση του 1821 μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα», σ. 206-249, κεφ. 7. «1923: Η ανάδυση της σύγχρονης Ραφήνας. Προσφυγικός συνοικισμός, λιγνιτωρυχεία και λιμάνι στον Μεσοπόλεμο», κεφ. 8. «Η Ραφήνα και το Πικέρμι στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι κακουχίες της Κατοχής και οι αντιστασιακές δράσεις», κεφ. 9. «Μεταπολεμική ανασυγκρότηση: μνήμες και προοπτικές. Από την Απελευθέρωση και τον Εμφύλιο μέχρι τη Δικτατορία», Δήμος Ραφήνας – Πικερμίου, 2020, σ. 293-495.

Στις παραπάνω δημοσιεύσεις περιλαμβάνεται αναλυτική βιβλιογραφία για τις επιμέρους θεματικές. Επίσης, αξιοποιήθηκαν πληροφορίες και αφηγήσεις από συνεντεύξεις που παραχώρησαν στην ερευνήτρια: για τους λιγνιτωρύχους Κώστας Ιωάννου – Μαρία Ιωάννου, Θανάσης Καπασάς – Βαρβάρα Καπασά, Αντώνιος Κουζάς, για τη ρητινοσυλλογή, τα κεραμουργεία, τα λιγνιτωρυχεία, την Κατοχή Ασινούλα Δημά-Τσάκωνα, Ταξιάρχης Τσάκωνας και Γιάννης Δημάς, Θανάσης Τσάκωνας, επίσης Παναγιώτης Τρανούλης, για τους Σαρακατσάνους Κωνσταντίνος Μπισμπιρούλας και Άγγελος Κακαβούλας, Δημήτριος Μπισμπιρούλας, Κώστας Μυτιληναίος, Ευαγγελία Μυτιληναίου, επίσης Δημήτριος Σκούφος και Νικόλαος Σκούφος, για την Κατοχή Σταμάτης Βεζύρης, Δημήτρης Σεϊσόπουλος.

Συνέβαλαν καθοριστικά ως πληροφορητές και με την υπόδειξη πληροφορητών Δημήτρης Μακρής, Δημήτρης Σκαρέας, Ευαγγελία Τελάλη-Ταγλιόγλου. Προσφορά βιβλιογραφίας Ελένη Μικροπούλου.

Η βασική έρευνα πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1997 – 2002, μετά από παραγγελία του Δήμου Ραφήνας. Την έρευνα και τις δημοσιεύσεις έχουν υποστηρίξει ο δήμαρχος Ραφήνας Α. Κεχαγιόγλου και οι δήμαρχοι Ραφήνας-Πικερμίου Β. Πιστικίδης και Ευ. Μπουρνούς.